ŚLĄSK(1)

|

Śląsk¹

Nazwa:

Lokalizacja:

Etymologia:

• Historyczna dzielnica Polski, położona w dorzeczu górnej i środkowej Odry, ok. 990 r. została włączona do Polski, a już w 1000 r. powstało we Wrocławiu biskupstwo. Mieszkańcami Śląska były plemiona zachodniosłowiańskie. O tych związkach plemiennych wspomina w IX w. Geograf Bawarski, który w opisie grodów i terytoriów z północnej strony Dunaju wymienił m.in. cztery plemiona zamieszkujące późniejszy Śląsk: Sleezane, Dadosesani, Opolini, Golensizi. Głównym grodem Ślężan był Wrocław. Dziadoszanie byli skupieni w okolicy Głogowa, Opolanie mieli swoje siedziby wokół Opola, a Golęszycy albo Golężycy (dokładna etymologia jest sporna) na Śląsku Cieszyńskim. Wśród tych plemion dominującą rolę pełnili Ślężanie. Nazwa Śląska (pierw. Śląsko // Szląsko - pod wpływem gw. mieszania ś // š, czes. Slezsko, niem. Slesia, Silesia, Schlesien) zaczęła się upowszechniać ok. XI w. Od wieku XV Śląsk został podzielony na Dolny i Górny, o czym zdecydowały dwie linie Piastów: wrocławskich i opolsko-raciborskich (synowie Władysława Wygnańca). Granicą dla obu części była słynna „przesieka”, tj. pasmo lasów ciągnących się wzdłuż Nysy Kłodzkiej od Barda po ujście Odry, a następnie wzdłuż Stobrawy do granicy Wielkopolski. Problem pochodzenia nazwy Śląska doczekał się sporej liczby opracowań, z których tylko część będzie tutaj uwzględniona. Wszystkie nazwy z tematem ślęż-// sląz-, tj. Ślężanie, Śląsko, Ślężak, nowsze Ślązak, Ślęza są pochodne od nazwy rzeki Ślęzy, lewego dopł. Odry, mającego ujście w samym Wrocławiu. Najstarsze zapisy dotyczące tej rzeki wskazują na pierwotne brzmienie Ślęza, którą można zrekonstruować jako Slęga, łącząc ją etymologicznie z gw. ślęga ‛mokra pogoda’, slęgnąć ‛przesiąknąć wilgocią’, prześlęgły ‛przemoknięty’, ślęganina ‛plucha’. Stara n. Slęga ← Slędza pod wpływem prawidłowych procesów fonetycznych uległa przekształceniu na n. Ślęza, por. n. rz. Oldza ← Olza. Strukturalnie n. Śląsko jest skostniałą postacią przymiotnika w odmianie rzeczownikowej, w rodzaju nijakim, który z rzeczownikiem Śląsko pole tworzył nazwę dwuczłonową. Powtarzająca się nazwa Śląsko pole utraciła człon pole, a przymiotnik Śląsko (r. n.) stał się rzeczownikiem rodzaju nijakiego, por. analogiczny rozwój n. Polska ziemia → Polska (elipsa członu ziemia). Następnie nazwa Śląsko po zaniku końcowego -o i po przekształceniu się na Śląsk przybrała rodzaj męski. W gwarach śląskich w jest forma Śląsko, dawniej Szląsko, podobnie jak w apelatywach ślub // szlub. W toczącej się dyskusji na temat genezy nazwy Śląska wysunięto hipotezę, że n. Śląska można wywodzić z języka germańskiego, wiążąc ją z nazwą plemienia Silingów. Jej pomysłodawcą był nauczyciel niemiecki I. Imsieg, który zauważył podobieństwo literowe między łac. nazwą Silesia a nazwą plemienia Silingowie (wspólny temat Sil-). Koncepcja ta spotkała się z aprobatą slawistów niemieckich (Steinhauser 1935, M. Vasmer 1935) oraz polskich (A. Brückner, J. Rozwadowski). Obecnie tłumaczenie to uznano za nienaukowe, bo opiera się na „kancelaryjnej” formie Silesia, która powstała dopiero w XIV w. (starsze formy miały postać Zlezia, Slezia, Slesia). Zdaniem S. Rosponda, H. Borka i innych związek z nazwą rzeczną Ślęza jest bezsporny. Wszyscy autorzy są zgodni, że nazwa Śląsk pierwotnie zaczynała się od Sl-, a nie Sil-, gdyż brak śladu jeru w zapisie nazwy Slężan u Geografa Bawarskiego (Sleezane) wraz z całkowitym brakiem zwokalizowanego przyimka w wyrażeniach przyimkowych z XVI w. w języku polskim wykluczają Sьl-. Związkowi z Silingami przeczy fakt, iż lokalizacja plemienia Silingów na Śląsku jest niepewna, co jasno stwierdza W. Mańczak, J. Udolph i inni. Plemiona te egzystowały na terenie dzisiejszej Hiszpanii i Łużyc. Inne stanowisko w kwestii genezy Śląska prezentują W. Mańczak (1991) i J. Udolph (1995, Ud). Pierwszy z nich wyraża pogląd, że nazwa rzeki lub góry, od której pochodzi nazwa Śląska, powstała w zamierzchłych czasach, gdy nie było jeszcze ani Słowian, ani Germanów. Innymi słowy autor nazwę tę określa mianem indoeuropejskiej, za czym przemawiają trzy argumenty: 1) nazwy Śląska nie da się objaśnić ani słowiańskim, ani germańskim materiałem językowym, 2) na górze Ślęży znaleziono ślady kultu religijnego z trzeciego okresu brązu (1300-1100 r. przed Chrystusem), 3) w krajach słowiańskich dziedzictwo od hydronimów niesłowiańskich, w tym indoeuropejskich, jest bogato poświadczone. Poglądy W. Mańczaka zostały zaaprobowane przez niemieckiego slawistę-indoeuropeistę J. Udolpha, który w oparciu o materiał indoeuropeistyczny potwierdza tezę W. Mańczaka o przedsłowiańskim rodowodzie nazwy rzeki Ślęzy. Wiąże ją z rdzeniem sil- występującym w hydronimii europejskiej i przytacza materiał dowodowy z prac kilku autorów, np. nazwa Sihl, Sylaba, Silana, Silupis, Silinka, Silisia. W Szwecji poświadczona jest nazwa jeziora i miejscowości Silinge(n). W dialektach szwedzkich wyraz sel oznacza ‛ruhig fliessendes Wasser in einem Fluss’, tj. ‛wolnopłynąca’. Nazwa rzeki Slęzy ← Sil-ing-ia, por. Luciąża ← Leut-ing-ia, Łupięża ← L(o)up-ing-ia należy do indoeuropejskiej grupy dialektalnej, zob. wybór literatury: Babik Z., Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich, Kraków 2001, s. 274-276 (Babik01 274-276); Mańczak W., O etymologii nazwy Śląska, „Onomastica” 1967, nr 12, s. 362-365; Mańczak W., La Silésie et les Σιλἰγγἁι, „Onomastica” 1991, nr 36, s. 47-54; Tyszkiewicz L.A., Wandali Silingi a Śląsk, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1993, nr 1/3, s. 333-338; Udolph J., Der Name Schlesien. W: Studia Onomastica et Indogermanica. Festschrift für Fritz Lochner von Hüttenbach zum 65. Geburtstag. Hrsg. von M. Ofitsch und Ch. Zinho, Graz 1995, s. 325-354 (Ud 325-354); Vasmer M., Der name Schlesiens. W: Schriften zur slavischen Altertumskunde und Namenkunde, Bd. 2, Berlin-Wiesbaden 1971, s. 617-630; Rospond S., Slęza i jej derywaty, „Onomastica” 1955, nr 1, s. 7-40; Borek H., Wśród śląskich nazw, Opole 1991, s. 18-20.