WROCŁAW(1)

|

Wrocław¹

Nazwa:

Lokalizacja:

Etymologia:

• Wrocław - prastary gród o starożytnej, archeologicznie potwierdzonej, przeszłości. Położony nad Odrą, gdzie rzeka rozgałęzia się na kilka ramion, tworząc dwanaście wysp. Na jednej z tych wysp - Ostrowie Tumskim (niem. Dominsel) ulokowano gród i podgrodzia. Znaleziska archeologiczne pochodzą z okresu neolitu (2500-1700 r. p.n.e.), np. cmentarzysko na Oporowie oraz na Osobowicach z okresu tzw. kultury łużyckiej (1300-400 r. p.n.e.). Tędy wiódł szlak bursztynowy znad Adriatyku poprzez Bramę Morawską nad Bałtyk. Świadczą o tym odnalezione monety. Wrocław był centralnym grodem plemienia Ślężan, których nazwa pochodzi od rzeki Ślęzy. Mieli oni piętnaście grodów (civitas), a w 1000 r. z okazji pobytu w Gnieźnie cesarza Ottona III ustanowiono biskupstwo wrocławskie, o czym pisze Thietmar, biskup merseburski. Pod 1017 r. tenże biskup, opisując pobyt Bolesława Chrobrego we Wrocławiu, wymienia zgermanizowaną formę in Wortizlava, gdzie pod wpływem języka niem. nastąpiła metateza ro → or. W bulli wrocławskiej z 1155 r. wymieniony jest biskup Johannem Wrotizlaensem. Zapisy wczesnośredniowieczne wyraźnie wskazują, że nazwa brzmiała Wrocisław. Czesi wymawiali nazwę jako Wratislav, a pod wpływem czeskim w dokumentach łacińskich używano formy Wratislavia (1214). Od XII w. notowana jest postać Wrocław, por. zniem. Wrezlawe (1175), Wretslaw (1327), ale dokument cechu rzeźników wrocławskich z 1512 r. notuje podpis „Dan we Wroczlawyu”. Forma Wrocław powstała przez zanik -i- nieakcentowanego (w j. pol. we wczesnym średniowieczu akcent padał na pierwszą sylabę) i uproszczenie grupy spółgłoskowej -cs- → -c-. N. pochodzi od im. złożonego Wrocisław (Malec82 78) i utworzona została za pomocą archaicznego przyr. *-jь, który łączył się z n. os., czyli tworzył nazwy dzierżawcze. Była to struktura rozpowszechniona w Słowiańszczyźnie, por. czes. n. os. Vratisłav, połab. Vartisłav, ras. Vorotisłav, schorw. Vratislav RosSł 150. Na temat pochodzenia i znaczenia n. Wrocław wysuwano różne przypuszczenia. Wywodzono ją od rdzenia celtyckiego breas ‛książę’, ze skandynawskiego bress-lau [!], z czym polemizował Stanisław Drzażdżyński (Drz 3, 6). Sądzono też, że jest to n. dwuczłonowa od bród- (bród) i sław. Teza o dwuczłonowości i słowiańskości była słuszna, godził się z nią Paul Hefftner (H10 9), ale równocześnie wyrażał pogląd, że Wrocław wyrósł z osadnictwa niemieckiego, tylko nosi on n. słowiańską. To samo stwierdził już wcześniej Karl Weinhold w pracy pt. Zur Entstehungsgeschichte der Ortsnamen im deutschen Schlesien, „Zeitschrift des Vereins fur Geschichte und Altertum Schlesiens” 1887, Bd. 21, s. 266. Po raz pierwszy zniemczoną n. Wrocławia zanotowano w 1266 r. w postaci Bresslau. Data ta zbiega się z większym nasileniem kolonizacji niemieckiej, która przypada zasadniczo na dragą połowę XIII w., czego następstwem było niemczenie nazw polskich. Adaptacja n. Wrocław przez Niemców polegała na: 1. zastępstwie nagłosowego v- (względnie vr-) przez b- (br-); 2. pojawieniu się e w miejsce polskiego o; 3. zaniku c; 4. zaniku s w członie drugim; 5. zastępstwie ł przez l; 6. przejściu końcowego -av w-au. O długo trwającej polskości Wrocławia świadczy nie tylko równolegle używana n. polska, lecz również nazwy dzielnic, w zdecydowanej większości rodzimego pochodzenia. Informują one o mieszkańcach, kulturze i krajobrazie podwrocławskim. Poniżej zostały przytoczone nazwy części (dzielnic) Wrocławia, ustalone jako urzędowe przez Komisję URM i opublikowane w „Monitorze Polskim”. Przyłączone do Wrocławia wcześniej miejscowości, które nie zostały uwzględnione przez Komisję URM, będą podane pod hasłem *WROCŁAW + zag. n. historyczna, np. *WROCŁAW-BRIGITTENTHAL. Literatura: S. Bąk, Breslau - zniemczona nazwa Wrocławia, „Onomastica Slavogermanica” 1993, t. 18, s. 5-34. W. Długoborski, J. Gierowski, K. Maleczyński, Dzieje Wrocławia do roku 1807, Warszawa 1958. J. Domański, Nazwy miejscowe dzisiejszego Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego, Warszawa 1967. S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 437-439.