ZGŁOŚ PROBLEMikona ozdobna

Pola oznaczone gwiazdką (*) są wymagane
*
*
*
*
captcha
Zapoznałem/am się i akceptuję regulamin oraz politykę prywatności *

WISŁA(2)
|
Wisła2

  • SENGŚ tom 15, strona 88

Nazwa:

Forma podstawowa: Wisła

Dopełniacz: -y

Warianty nazw Weichsel (oficjalna, niemiecki)

Klasa toponimu:

hydronimy

Charakterystyka obiektu:

rzeka

Atrybuty obiektu:

dług. 1047 km

Materiały historyczne:

Forma nazewnicza Rok zapisu Adres bibliograficzny URL Uwaga
Wisła, Weichsel Fluß URM 64/72-66/68 (MD-49/27F)
Wysla 1038/1039 Babik01 311
Vislam 1065 Babik01 311
Viselam 1076/1077 Babik01 311
Wyslae, Wisie 1098 Babik01 311
Wislam 10uu Babik01 311 XI w.
Vistulae, Visulam 1100~ Babik01 311
Visclam 1106~ Babik01 311
Wyslam 1107 Babik01 311
Wislae 1113 Babik01 311
Wysle fluminis 1116 GA 108
in uislam iuxta fluvium 1136 WCStar 20
Wizlam 1145~/1166~ Babik01 311
Vistulam 1157 Babik01 311
Vizlam 1198 Babik01 311
Wisła 1207 Babik01 311
Weissel 1209 Babik01 311
Wizlam 1222 Babik01 311
super Vizlam 1233 SU II 32
Wisie, Wislam 1235 Babik01 312
Wislam, Wissle, Wisie 1239 Babik01 312
super Vizlam 1245 SU II 173
Wizlam 1258 KTyn 46
Visle 1270 KMp I 112
fluvii, qui Visla vulgo dicitur 1271 KTyn 50
die Weissel, in der Weiszele 1291 Babik01 312
Wisla 1294 Babik01 312
Wysla 1308 CS XVI 307
Wisela 1325 Babik01 312
Vistula 1340 Babik01 312
ultra fluvium Visla 1370 KMp I 248
in flumine Visla 1449 KMp I 498
przez ... wieś idzie Wysla 1570 LDKrak 20
Vistlam 15~ Babik01 311 (kopia)
Rzeka Wisla 1621 DomKart
Vistula die Weichsel 1638 MpSDuc
fluvium Wisła 1652 J II 27
Weichsel, Wisła 1845 K45 727
1900 Myc 14
Wisła 2006 Hydronimy I/1 315
Vistla, Vistula 250~ Babik01 311
Bisula 3uu Babik01 311 IV w.
Vistula 44~ Babik01 311
Wistlawudu 5uu Babik01 311 VI w. (kopia)
Viscla, Visclae, Vistulae 5uu Babik01 311 VI w.
Vistula 6uu Babik01 311 VII w.
Vistlam, Visculus sive Vistla 70~ Babik01 311
Vistla 7uu Babik01 311 VIII w.
Visulam 830~ Babik01 311
Wisie, Wislemudan, Wisle-muda 8uu Babik01 311 IX w.

    Etymologia:

  • Wisła - największa polska rzeka w zlewisku Bałtyku, licząca około 1068 km, ma najstarszą dokumentację historyczną sięgającą czasów starożytnych, którą podajemy na podstawie dostępnych źródeł. Wśród autorów i późniejszych kopistów byli pisarze niesłowiańscy, którzy mieli możność dowiedzieć się o niej z bliska i dokładniej: Wulfstan (Wislemudan ‛nadwiślański kraj’), Konstantyn Porfirogeneta (Vislas), Geograf Bawarski (Wsiane ‛Wiślanie’), król Alfred (Wisle-land). Inaczej sprawa wygląda u autorów, którzy nazwę Wisły poznali z daleka, a byli to pisarze antyczni. Szczegółowe informacje o nich podali m.in.: RozwadowskiStudia 264-280; B. Biliński, Najstarsze świadectwa starożytne o Wiśle, „Eos” 1947, Vol. 42, fasc. 2, s. 192-209; M. Plezia, Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1, Poznań-Kraków 1952; L. Bednarczuk, Onomastyka bałtycka w źródłach antycznych, „Acta Baltico-Slavica” 1981, t. 14, s. 49-54; B. Strumiński, Najstarszy wyraz polski-Wisła, „Onomastica” 1995, R. 50, s. 5-14. Warto zatem w tym miejscu przedstawić w wielkim skrócie ważniejsze informacje na ten temat. Kontakty świata starożytnego z krajami nadbałtyckimi odbywały się drogą lądową poprzez szlak bursztynowy doliną Wisły. Ich ożywienie nastąpiło prawdopodobnie w I w. p.n.e., co znalazło wyraz w umieszczonej na zachowanej mapie Agryppy (zmarłego w 12 r. p.n.e.) wzmiance o rzece Wiśle (Vistla). Wiemy o tym z przekazu Pliniusza Starszego I w. n.e. (Vistla, Visculus, Visula, por. Naturalis historia IV, 81, napisana przed 50 r. n.e.). Należy podkreślić, że tu po raz pierwszy spotykamy się z obocznością tl // kl w nazwie Wisły (-w- w Visculus jest tylko dostawką łac., podobnie jak łac. jest sufiks-ulus). Najstarszym zachowanym tekstem zawierającym n. Wisła jest „Chorografica” Pomponiusza Meli (43-44 r.): Vistula amne. Jak podaje Bronisław Biliński, w niektórych rękopisach Meli znajdują się zapisy Visula (s. 193) i mogą one być powtórzone za źródłami jeszcze starszymi. Nazwa Vistula zapisana w źródłach rzymskich została odnotowana przez Greka Ptolemeusza (poł. II w. n.e.) na jego mapie w zapisie Ouistoula (grec. Ούιστύλδ), skąd przedostała się do języków zachodnioeuropejskich, por. wł. Vistola, fr. Vistule, ang. Vistula. Forma ta jest łac. adaptacją fonetyczną postaci Vistla w związku z trudną wymową zbitki spółgłoskowej -stl-. Zupełnie wyjątkową formę Bisula spotykamy u Greka Ammiana Marcelina (IV w.) piszącego po łacinie. Wielu badaczy uważa ją za charakterystyczną cechę wymowy średniogreckiej ß - v, por. J. Rozwadowski, op. cit., s. 265; B. Biliński, op. cit., s. 203-206; M. Plezia, op. cit., s. 49. Natomiast B. Strumińskiego nie przekonuje taka interpretacja wariantu *Visula. Do ważnych świadectw historycznych na temat Wisły należy relacja historyka Gotów Jordanesa (551 r.), autora pracy De slavis, accolis Vistulae et littores Baltici, testimonium, podającego wiadomości o Wenedach (Wenetach) osiadłych na rzece Viscla, choć często używał on formy łac. Vistula. Jego twórczość przypada na V w., okres przybycia Słowian nad środkową Wisłę, mieszkali tam wówczas Widywariowie. Słowiańską nazwę *Visla zapisał Niemiec Einhard (830-833)-biograf Karola Wielkiego oraz Geograf Bawarski (844-845) w formie wtórnej Uislane = *Visljāne (tj. Wiślanie). Z lat 887-899 pochodzi kilkanaście staroangielskich zapisów Wisły w dziele geograficznym napisanym przez podróżującego po wybrzeżu Bałtyku żeglarza Wulfstana (na życzenie króla Alfreda Wielkiego), por. Wislelond ‛kraj nadwiślański’, Wisie můdan ‛ujście Wisły’. Według Wulfstana Wisie oddzielała pn.-zach. część Prus. Bohdan Strumiński (s. 12) uważa, że Wulfstan poznał n. Wisie nie od Prusów, lecz od Słowian pomorskich. Za pośrednictwem Krzyżaków, sprowadzonych do Polski przez Konrada Mazowieckiego w 1230 r., w dokumentach ujawniła się niem. n. Weichsel. Według niektórych badaczy (L. Bednarczuk, B. Strumiński) kontynuuje ona formę pruską z -k- (Visklá). W nauce opracowano już kilka etymologii tej nazwy, z których w Polsce najbardziej znana i aprobowana jest interpretacja Jana Rozwadowskiego, który widział w niej pierwiastek veis ‛moczyć, rozlewać, rozpływać się’ i formant-tla, uznając nazwę za słowiańską, lechicką. Zakładał on, że najdawniejsza forma słowiańska (i polska) brzmiała Vistla i że dopiero później przybrała ona brzmienie Visla (pol. Wisła). Forma Vistla z przyr. -tla została uznana za niepewną w grupie języków słowiańskich (J. Otrębski, Wisła ‛Vistula’, „Lingua Posnaniensis” 1960, t. 8, s. 255). Powstała ona na gruncie języka łacińskiego, tzw. łaciny ludowej (B. Strumiński, s. 8). W opinii Wolfgana P. Schmidta i Jürgena Udolpha pierwotna jest forma bez -t-: U̯īslā ← *U̯ei̯slā od rdzenia *u̯eis-, *u̯is-‛płynąć’ z sufiksem -l-. To problematyczne -t- występuje w starożytnych wtórnych przekazach. Brak go natomiast w poświadczeniach pruskich, słowiańskich i staroangielskich (zob. Wulfstan: Wisle). Autorzy twierdzą, że rdzeń *u̯eis-, *u̯is- jest szeroko rozprzestrzeniony w staroeuropejskiej hydronimii. Według struktury jest to nazwa przedsłowiańska (zob. W.P. Schmidt, Die Begrift „Alteuropa” und Gewässernamen in Polen, „Onomastica” 1982, R. 27, s. 55-69; Udolph90 303-311). W źródłach starożytnych, obok zapisów Visla, Vistla, występuje jeszcze trzecia forma poświadczona w dwu wariantach: Visculus (Pliniusz) oraz późniejszej Viscla (Jordanes). W n. Viscla stwierdzono bałtycką zmianę grupy tl w kl. Bałtyckie pochodzenie form z-ki-wykazał ostatecznie J. Rozwadowski, analizując wszystkie antyczne zapisy i formy dotyczące Wisły w pracy: Nazwa Wisły i jej dorzecza, Warszawa 1921 (przedruk w: Studia nad nazwami wód słowiańskich, Kraków 1946, s. 280-303). Stwierdził też, że forma Viskla stała się podstawą dla niem. Weichsel. Hipotezę tę kontynuował L. Bednarczuk w pracy Onomastyka bałtycka w źródłach antycznych, „Acta Baltico-Slavica” 1981, t. 14, s. 50-54. Przyjmując hipotezę o bałtyckim źródle formy Viscla, Visculus zakłada on, że zaadaptowana została ona przez Rzymian za pośrednictwem Germanów od przodków tych Prusów, których znamy jako mieszkańców Pomezanii, zaś u Jordanesa może ona pochodzić od Gotów. Dla Zbigniewa Babika (Babik01 313) jest to mało prawdopodobne, bo Bałtowie w starożytności nie sięgali Wisły. Alternatywną etymologię dla n. Wisła sformułował Bohdan Strumiński (zob. wyżej tytuł). Autor ten uważa, że formę *Viskla przyjęli Słowianie od Widywariów (Wenetów), a postać Vistla od Lugiów. Pruską n. była *Vikstla. Według B. Strumiński ego możliwe jest jeszcze przypuszczenie, że Wisłę nazwał jakiś lud wcześniejszy od Wenetów i Lugiów, i oba te ludy przyswoiły tę nazwę, każdy na swój sposób. Dlatego wszelkie próby szukania etymologii Wisły na gruncie indoeuropejskim są jego zdaniem daremne, bo jej nazwa może być nieindoeuropejska. W Małopolsce znany jest ap. wisła w znaczeniu ‛wylew wód na wiosnę’, gdzie indziej ‛duża rzeka’, a na Kaszubach ‛rzeka’ i ‛mała rzeka’. Oznacza to, że n. rz. Wisła zapelatywizowała się. Gniazdo hydronimiczne w Polsce tworzą: Wisła, Wisłoka, Wisłok, na Polesiu Wiślica i jej dopływ Wisła, na Białorusi Wisłówka i Wisłocz. Wszyscy badacze są zgodni, że n. Wisły nie jest słowiańska, ale różnią ich poglądy na tematjej pochodzenia z konkretnego języka niesłowiańskiego. Całość dotychczasowego stanu badań dotyczących Wisły przedstawił wraz z wnioskami w cytowanej już pracy Z. Babik. Dotyczą one: pierwotności -t- w nazwie Vistla, bałtyckiego pośrednictwa, istnienia formy z -k- w dorzeczu Wisły (pruskie *Vikstla) i w ogóle słowiańskiej genezy nazwy z uwagi na brak apelatywu, jak i formantu *-tla- oraz niemożność powiązania postaci rdzenia *wls-, *wid-, *wit-. Jak widzimy pochodzenie n. Wisła ma kilka wersji, z których każda budzi wątpliwości, bo nie mamy jasnej interpretacji etnolingwistycznej.