WISŁA(2)

|

Wisła²

Nazwa:

Etymologia:

• Wisła - największa polska rzeka w zlewisku Bałtyku, licząca około 1068 km, ma najstarszą dokumentację historyczną sięgającą czasów starożytnych, którą podajemy na podstawie dostępnych źródeł. Wśród autorów i późniejszych kopistów byli pisarze niesłowiańscy, którzy mieli możność dowiedzieć się o niej z bliska i dokładniej: Wulfstan (Wislemudan ‛nadwiślański kraj’), Konstantyn Porfirogeneta (Vislas), Geograf Bawarski (Wsiane ‛Wiślanie’), król Alfred (Wisle-land). Inaczej sprawa wygląda u autorów, którzy nazwę Wisły poznali z daleka, a byli to pisarze antyczni. Szczegółowe informacje o nich podali m.in.: RozwadowskiStudia 264-280; B. Biliński, Najstarsze świadectwa starożytne o Wiśle, „Eos” 1947, Vol. 42, fasc. 2, s. 192-209; M. Plezia, Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1, Poznań-Kraków 1952; L. Bednarczuk, Onomastyka bałtycka w źródłach antycznych, „Acta Baltico-Slavica” 1981, t. 14, s. 49-54; B. Strumiński, Najstarszy wyraz polski-Wisła, „Onomastica” 1995, R. 50, s. 5-14. Warto zatem w tym miejscu przedstawić w wielkim skrócie ważniejsze informacje na ten temat. Kontakty świata starożytnego z krajami nadbałtyckimi odbywały się drogą lądową poprzez szlak bursztynowy doliną Wisły. Ich ożywienie nastąpiło prawdopodobnie w I w. p.n.e., co znalazło wyraz w umieszczonej na zachowanej mapie Agryppy (zmarłego w 12 r. p.n.e.) wzmiance o rzece Wiśle (Vistla). Wiemy o tym z przekazu Pliniusza Starszego I w. n.e. (Vistla, Visculus, Visula, por. Naturalis historia IV, 81, napisana przed 50 r. n.e.). Należy podkreślić, że tu po raz pierwszy spotykamy się z obocznością tl // kl w nazwie Wisły (-w- w Visculus jest tylko dostawką łac., podobnie jak łac. jest sufiks-ulus). Najstarszym zachowanym tekstem zawierającym n. Wisła jest „Chorografica” Pomponiusza Meli (43-44 r.): Vistula amne. Jak podaje Bronisław Biliński, w niektórych rękopisach Meli znajdują się zapisy Visula (s. 193) i mogą one być powtórzone za źródłami jeszcze starszymi. Nazwa Vistula zapisana w źródłach rzymskich została odnotowana przez Greka Ptolemeusza (poł. II w. n.e.) na jego mapie w zapisie Ouistoula (grec. Ούιστύλδ), skąd przedostała się do języków zachodnioeuropejskich, por. wł. Vistola, fr. Vistule, ang. Vistula. Forma ta jest łac. adaptacją fonetyczną postaci Vistla w związku z trudną wymową zbitki spółgłoskowej -stl-. Zupełnie wyjątkową formę Bisula spotykamy u Greka Ammiana Marcelina (IV w.) piszącego po łacinie. Wielu badaczy uważa ją za charakterystyczną cechę wymowy średniogreckiej ß - v, por. J. Rozwadowski, op. cit., s. 265; B. Biliński, op. cit., s. 203-206; M. Plezia, op. cit., s. 49. Natomiast B. Strumińskiego nie przekonuje taka interpretacja wariantu *Visula. Do ważnych świadectw historycznych na temat Wisły należy relacja historyka Gotów Jordanesa (551 r.), autora pracy De slavis, accolis Vistulae et littores Baltici, testimonium, podającego wiadomości o Wenedach (Wenetach) osiadłych na rzece Viscla, choć często używał on formy łac. Vistula. Jego twórczość przypada na V w., okres przybycia Słowian nad środkową Wisłę, mieszkali tam wówczas Widywariowie. Słowiańską nazwę *Visla zapisał Niemiec Einhard (830-833)-biograf Karola Wielkiego oraz Geograf Bawarski (844-845) w formie wtórnej Uislane = *Visljāne (tj. Wiślanie). Z lat 887-899 pochodzi kilkanaście staroangielskich zapisów Wisły w dziele geograficznym napisanym przez podróżującego po wybrzeżu Bałtyku żeglarza Wulfstana (na życzenie króla Alfreda Wielkiego), por. Wislelond ‛kraj nadwiślański’, Wisie můdan ‛ujście Wisły’. Według Wulfstana Wisie oddzielała pn.-zach. część Prus. Bohdan Strumiński (s. 12) uważa, że Wulfstan poznał n. Wisie nie od Prusów, lecz od Słowian pomorskich. Za pośrednictwem Krzyżaków, sprowadzonych do Polski przez Konrada Mazowieckiego w 1230 r., w dokumentach ujawniła się niem. n. Weichsel. Według niektórych badaczy (L. Bednarczuk, B. Strumiński) kontynuuje ona formę pruską z -k- (Visklá). W nauce opracowano już kilka etymologii tej nazwy, z których w Polsce najbardziej znana i aprobowana jest interpretacja Jana Rozwadowskiego, który widział w niej pierwiastek veis ‛moczyć, rozlewać, rozpływać się’ i formant-tla, uznając nazwę za słowiańską, lechicką. Zakładał on, że najdawniejsza forma słowiańska (i polska) brzmiała Vistla i że dopiero później przybrała ona brzmienie Visla (pol. Wisła). Forma Vistla z przyr. -tla została uznana za niepewną w grupie języków słowiańskich (J. Otrębski, Wisła ‛Vistula’, „Lingua Posnaniensis” 1960, t. 8, s. 255). Powstała ona na gruncie języka łacińskiego, tzw. łaciny ludowej (B. Strumiński, s. 8). W opinii Wolfgana P. Schmidta i Jürgena Udolpha pierwotna jest forma bez -t-: U̯īslā ← *U̯ei̯slā od rdzenia *u̯eis-, *u̯is-‛płynąć’ z sufiksem -l-. To problematyczne -t- występuje w starożytnych wtórnych przekazach. Brak go natomiast w poświadczeniach pruskich, słowiańskich i staroangielskich (zob. Wulfstan: Wisle). Autorzy twierdzą, że rdzeń *u̯eis-, *u̯is- jest szeroko rozprzestrzeniony w staroeuropejskiej hydronimii. Według struktury jest to nazwa przedsłowiańska (zob. W.P. Schmidt, Die Begrift „Alteuropa” und Gewässernamen in Polen, „Onomastica” 1982, R. 27, s. 55-69; Udolph90 303-311). W źródłach starożytnych, obok zapisów Visla, Vistla, występuje jeszcze trzecia forma poświadczona w dwu wariantach: Visculus (Pliniusz) oraz późniejszej Viscla (Jordanes). W n. Viscla stwierdzono bałtycką zmianę grupy tl w kl. Bałtyckie pochodzenie form z-ki-wykazał ostatecznie J. Rozwadowski, analizując wszystkie antyczne zapisy i formy dotyczące Wisły w pracy: Nazwa Wisły i jej dorzecza, Warszawa 1921 (przedruk w: Studia nad nazwami wód słowiańskich, Kraków 1946, s. 280-303). Stwierdził też, że forma Viskla stała się podstawą dla niem. Weichsel. Hipotezę tę kontynuował L. Bednarczuk w pracy Onomastyka bałtycka w źródłach antycznych, „Acta Baltico-Slavica” 1981, t. 14, s. 50-54. Przyjmując hipotezę o bałtyckim źródle formy Viscla, Visculus zakłada on, że zaadaptowana została ona przez Rzymian za pośrednictwem Germanów od przodków tych Prusów, których znamy jako mieszkańców Pomezanii, zaś u Jordanesa może ona pochodzić od Gotów. Dla Zbigniewa Babika (Babik01 313) jest to mało prawdopodobne, bo Bałtowie w starożytności nie sięgali Wisły. Alternatywną etymologię dla n. Wisła sformułował Bohdan Strumiński (zob. wyżej tytuł). Autor ten uważa, że formę *Viskla przyjęli Słowianie od Widywariów (Wenetów), a postać Vistla od Lugiów. Pruską n. była *Vikstla. Według B. Strumiński ego możliwe jest jeszcze przypuszczenie, że Wisłę nazwał jakiś lud wcześniejszy od Wenetów i Lugiów, i oba te ludy przyswoiły tę nazwę, każdy na swój sposób. Dlatego wszelkie próby szukania etymologii Wisły na gruncie indoeuropejskim są jego zdaniem daremne, bo jej nazwa może być nieindoeuropejska. W Małopolsce znany jest ap. wisła w znaczeniu ‛wylew wód na wiosnę’, gdzie indziej ‛duża rzeka’, a na Kaszubach ‛rzeka’ i ‛mała rzeka’. Oznacza to, że n. rz. Wisła zapelatywizowała się. Gniazdo hydronimiczne w Polsce tworzą: Wisła, Wisłoka, Wisłok, na Polesiu Wiślica i jej dopływ Wisła, na Białorusi Wisłówka i Wisłocz. Wszyscy badacze są zgodni, że n. Wisły nie jest słowiańska, ale różnią ich poglądy na tematjej pochodzenia z konkretnego języka niesłowiańskiego. Całość dotychczasowego stanu badań dotyczących Wisły przedstawił wraz z wnioskami w cytowanej już pracy Z. Babik. Dotyczą one: pierwotności -t- w nazwie Vistla, bałtyckiego pośrednictwa, istnienia formy z -k- w dorzeczu Wisły (pruskie *Vikstla) i w ogóle słowiańskiej genezy nazwy z uwagi na brak apelatywu, jak i formantu *-tla- oraz niemożność powiązania postaci rdzenia *wls-, *wid-, *wit-. Jak widzimy pochodzenie n. Wisła ma kilka wersji, z których każda budzi wątpliwości, bo nie mamy jasnej interpretacji etnolingwistycznej.