ODRA(3)

|

Odra³

Nazwa:

Etymologia:

• Rzeka Odra - wielki dopływ Morza Bałtyckiego, utrwalona została w dokumentach średniowiecznych w postaci Odora i Odera (niem. Oder). Etymologią nazwy zajmowało się wielu autorów, m.in.: M. Rudnicki (SO VI, s. 370-388; SO IX, s. 692-693; SO XVIII, s. 430-432; Nazwy Odry i jej ważniejszych dopływów. W: Monografia Odry, Poznań 1948, s, 19-69), K. Moszyński (Kultura ludowa Słowian II, s. 1566), J. Pokorny (Zur Urgeschichte der Kelten und Illyvier, 1934, s. 4-104), M. Vasmer (Zeitschrift f. Slav. Philol. 7, s. 282), T. Lehr-Spławiński (O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Poznań 1946, s. 68, 139, 178, 210), T. Milewski (Z zagadnień językoznawstwa ogólnego i historycznego, Warszawa 1969, s. 291-293). Istnieją trzy hipotezy na temat pochodzenia nazwy Odra. M. Rudnicki wiąże ją z pol. drzeć (ps. der ← pie. der // dere), por. pol. zadziora (← zadera, por. n. herbu Zadora). Wg niego nazwa Odera // Odora // Odra (w takiej postaci utrwalona w dokumentach) została utworzona od rdzenia der- // dor- // dr- poprzedzonego prefiksem o-, por. o-strów. Pierwotną postacią była Odera (poświadczona 97 x), w której nie wystąpiła palatalizacja ď → ʒ, gdyż jest ona zjawiskiem późniejszym. Forma Odera została przejęta przez dokumenty niemieckie i papieskie. Rodzimą formą pomorską była Odora (z przegłosem eT → oT). W dokumentach śląskich wystąpiła regularna n. Odra, bez wstawnego e (por. zadra, łachudra). Słabą stroną wyjaśnienia M. Rudnickiego jest brak n. Dra, która mogłaby potwierdzić słuszność podziału morfologicznego O-dra. Podobnie tłumaczy pochodzenie nazwy Odra T. Lehr-Spławiński. Wyróżnia on przedrostek o-i pień dra- (← pie. drā ‛biec’). W Słowiańszczyźnie pierwiastek dra-zachował się w ros. dérkij ‛szybki, zwinny’, udirát ‛wyrywać, uciekać’, pol. gw. drała ‛ucieczka’, słoweńskie dir ‛bieg’. Badacze wyróżniają cztery grupy nazw typu Odra: 1. Odra, dopływ Morza Bałtyckiego; 2. Odra (1299 r.), p. dopł. Prosny koło Kalisza; 3. Odry, d. Odorow, wś pod Czerskiem na Pomorzu; 4. Odrana Wola, wś w d. pow. błońskim. Ponadto znane są n. z obszarów ruskich: Odra albo Odrow (p. dopł. Dniepru w pow. orszańskim), Odra w dorzeczu Snowi (na północny wschód od Czernihowa), Oder albo Odryna (wielkie błota w d. pow. łunianieckim na Podlasiu) i z obszarów czeskich: Odra i Odrawa (rz. na pograniczu Czech i Bawarii). Trzecią możliwość objaśnienia nazwy grupy Odra podaje T. Milewski, zestawiając je z nazwami wodnymi i miejscowymi odwodnymi pochodzenia wenetyjskiego i iliryjskiego. Należą tu: 1. Adra - miasto w Liburni; 2. Adriov - góra w Dalmacji (gr. Alpiov); 3. Adria - miasto w kraju Wenetów i w Picenum (stąd nazwa Mare Adriaticum); 4. Adra - miasto w górnej Austrii (śrniem. Adra-gave); 5. Adrana (dziś Eder) w Hesji; 6. Odra - dopływ Kupy w Chorwacji. Poświadczone n. Adra // Adora odpowiadają oboczności słowiańskiej Odra // Odora // Odera. Fakt ten przemawia, zdaniem T. Milewskiego, za pożyczką i adaptacją: Adra → Odra, Adora → Odora. Obecność n. typu Odra w dorzeczu Dniepru zaświadcza, że Słowianie przesuwając się ku wschodowi w pierwszych wiekach n.e. przenieśli ze sobą n. Odra (z Adra), którą zesłowiańszczyli i nadali jaj etymologię ludową O-dra ‛rzeka rwąca, odzierająca brzegi’. Teoria ta znalazła wielu zwolenników i jest najczęściej cytowana. Wszystkie przytoczone etymologie są możliwe, ale żadna nie jest pewna. Najstarsze n. rzeczne mają za podstawę znaczenie ‛woda, rzeka, tok’ lub czasownik ‛ciec, biec’ (por. Opawa, Ūpa). W sumie podstawa nazwy Odry pozostaje niepewna. Najbardziej jednak prawdopodobna jest podstawa pie. *Ad-ra : ad- ‛tok wodny’, por. Adriatyk, Adria, por. też rdzeń *uod- // uēd- // ud-, który miał wariant -r- : uodr- // uēdr- i oznaczał ‛wodę’. Rdzeń -r- jest kontynuowany np. w pol. wyr. wiadro, germ. weter, a później niem. wasser. Zatem n. Odra nie jest wenetyjska ani iliryjska. Jest to nazwa przedsłowiańska. Za taką hipotezą opowiadają się slawiści, m.in. Udolph90 204-211.